گاه‌شماری هجری خورشیدی، چگونه است؟
مجله‌ی علمی ایلیاد - گاه‌شماری یکی از مهم‌ترین نیازهای بشر، از گذشته‌ی دور تا کنون بوده است. از این رو در جوامع مختلف سیستم‌های گوناگونی برای این امر پدید آمده است که به آن «تقویم» گفته می‌شود. در میان تقویم‌های متعددی که برای گاه‌شماری در جهان استفاده می شود، تقویم فارسی جایگاه خاصی دارد. به خاطر دقت مثال‌زدنی در گاه‌شماری، زیبایی بی‌نظیر و منطبق بودن مناسبت‌های آن با پدیده‌های طبیعی، بدون شک این تقویم سرآمد همه‌ی تقویم‌های روزمره در جهان است.
نخستین سیستم‌های گاه‌شمار، بر پایه‌ی چرخه‌ی هلالی ماه استوار بودند که به تقویم‌های قمری موسوم‌اند. اما این تقویم‌ها به دلیل بی‌نظمی‌های زیادی که در تناوب ماه وجود دارد، گاهشمارهای مفیدی نیستند. از این رو به مرور در جوامع متمدن استفاده از گاهشمارهای خورشیدی رایج شد. مبنای گاهشمارهای خورشیدی بر حرکت ظاهری سالانه‌ی خورشید در زمینه‌ی آسمان استوار است که از حرکت مداری سالانه‌ی زمین به دور خورشید ناشی می‌شود.
زمان متوسط «سال اعتدالی» که در نظام‌های گاه‌شماری عمومی استفاده می‌شود، برابر است با ۳۶۵ روز ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۶ ثانیه. تعداد روزهای سال در تقویم باید مقدار صحیحی باشد؛ اما طول سال مضرب صحیحی از تعداد روزها نیست. به این دلیل لازم می‌شود هر چند سال یک بار، یک روز به روزهای سال اضافه شود که به آن، عملِ «کبیسه‌گیری» گفته می‌شود. سالی که عمل کبیسه‌گیری در آن انجام می‌شود، سال کبیسه نامیده می‌شود. تقویم‌های مختلف عمل کبیسه‌گیری را به روش‌های مختلف اعمال می‌کنند. یکی از عوامل دقت هر تقویم، نوع روش کبیسه‌گیری آن است.
«گاه‌شمار هجری خورشیدی» که امروزه به عنوان سیستم گاه‌شماری رسمی در دو کشور ایران و افغانستان استفاده می‌شود، دقیق‌ترین تقویم رسمی جهان به شمار می‌رود. این گاه‌شمار، از سال ۱۳۰۱ در افغانستان رسمیت یافت و در سال ۱۳۰۴ به عنوان تقویم رسمی ایران شناخته شد.
گاه‌شمار هجری خورشیدی میراث تقویم‌های مختلفی است که در دوره‌های مختلف گذشته در این سرزمین استفاده می‌شده است. اساس این تقویم، به عنوان یک تقویم خورشیدی از «تقویم جلالی» گرفته شده که در قرن پنجم هجری و در زمان حکومت «جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی» و احتمالاً به دستور وزیر دانای او «خواجه نظام‌الملک»، توسط هیاتی از دانشمندان ایرانی که در رأس آن‌ها، «حکیم عمر خیام» قرار داشت ابداع گردید. طول سال، زمان تحویل سال و نظام کبیسه‌گیری گاه‌شمار هجری خورشیدی که ۴ یا ۵ ساله است، از «گاه‌شمار جلالی» اخذ شده است.
از دیگر سو، مبدأ گاه‌شماری هجری خورشیدی، بر مبدأ تقویم هجری قمری، یعنی هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه، منطبق است. همچنین نام ماه‌های آن در ایران از نام ماه‌های گاه‌شمار یزدگری، که پیش از اسلام در ایران رایج بود و در افغانستان از نام برج‌های دوازده‌گانه‌ی دایرةالبروج گرفته شده است. در نهایت تعداد روزهای هرماه و ترتیب چیدمان ماه‌ها در طول سال منحصر به فرد است و در هیچ‌تقویم رسمی دیگری پیش از این دیده نشده است.
شش ماه اول سال (از فروردین تا شهریور) ۳۱ روزه است و ۵ ماه بعدی (مهر تا بهمن) ۳۰ روزه. ماه آخر (اسفند) نیز در سال‌های عادی دارای ۲۹ روز و در سال‌های کبیسه دارای ۳۰ روز است. این چیدمان، علاوه بر نظم ساده‌ی موجود در آن، باعث می‌شود ابتدای هر فصل با دقت بالایی بر مبدأ طبیعی آن منطبق باشد. لحظه‌ی تحویل سال، زمانی است که مرکز خورشید بر نقطه‌ی اعتدال بهاری واقع می‌شود. از این رو، از لحظه‌ی تحویل سال تا تحویل سال بعد، برابر با طول یک سال اعتدالی حقیقی است.
در گاه‌شمار مورد استفاده در ایران، اگر لحظه‌ی تحویل سال در بازه‌ی بین نیمه‌شب تا ظهر به وقت رسمی ایران یا وقت محلی تهران (این موضوع محل اختلاف است) اتفاق بیفتد ، آن روز اول فروردین و «نوروز» خواهد بود. اگر تحویل سال در بازه‌ی ظهر تا نیمه‌شب اتفاق بیفتد، آن روز آخر اسفند و فردای آن، نوروز است.
چنان‌چه تحویل سال، در یک سال پیش از ظهر و در سال بعد از آن در بعد از ظهر اتفاق بیفتد، آن سال کبیسه خواهد بود. مزیت این نظام کبیسه‌گیری در این است که در چارچوب «سال اعتدالی حقیقی» هیچ خطایی وجود ندارد و سال‌های کبیسه به طور طبیعی مشخص می‌شوند. اما به دلیل نامنظم بودن سال اعتدالی حقیقی و غیر قابل پیش‌بینی بودن تغییرات آن، در طولانی مدت باعث می‌شود که مقایسه یا تبدیل تاریخ این تقویم به تقویم‌های رسمی دیگر و بالعکس در گذشته یا آینده، با مشکل مواجه شود.
اما در گاه‌شماری رسمی افغانستان، یک نظام کبیسه‌گیری مشخص تعیین شده است. به این صورت که در یک دوره‌ی ۳۳ ساله ۸ کبیسه‌گیری انجام می‌شود که یکی از آن‌ها ۵ ساله و ۷ تای دیگر ۴ ساله است. بر اساس مطالعاتی که در چند دهه‌ی اخیر انجام شده است و همچنان در حال انجام است، امید است که در طی چند سال آینده یک نظام کبیسه‌گیری دقیق بر اساس سال اعتدالی متوسط که مورد اتفاق اکثر اهل فن باشد، برای گاه‌شمار رسمی خورشیدی در ایران مشخص شود.
نوشته: مهدی موسوی - مجله علمی ایلیاد
مراجع:
1. W. M. Smart, Textbook on Spherical Astronomy, 6th edition, Cambridge University Press, 1977.
2. K. M. Borkowski, The Persian calendar for 3000 years, Earth, Moon and Planets, 74 (1996), No. 3, 223 – 230.
۳. رُی و کلارک، ستاره‌شناسی: اصول و عمل، ترجمه‌ی سید احمدی سیدی نوقابی، آستان قدس رضوی، مشهد: ۱۳۶۶.
۴. ف. قاسملو، مقايسه‌ی روش‌ها و معادلات مختلف براي اعمال كبيسه‌های گاه‌شماري هجری خورشيدی در منابع مختلف، مجله‌ی تاريخ علم، شماره‌ی پنجم، ۱۳۸۵، ص۹۳-۱۴۳.
۵. م. اکرمی، مسئله‌ی روش در گاه‌شماری ایرانی، ارائه در مؤسسه‌ی ژئوفیزیک دانشگاه تهران، مرکز تقویم، ۱۳۸۹.