پرتوهای حیات‌بخش خورشید می‌تواند مرگبار باشد
پرتوهای حیات‌بخش خورشید می‌تواند مرگبار باشد
خورشید مانند هر ستاره دیگری در کیهان، منبع کامل تولید امواج الکترومغناطیسی است. یعنی طیف کاملی از امواج رادیویی تا اشعه‌ایکس و گاما از خورشید تابیده می‌شوند. به لطف سپرهای تدافعی متعددی، زمین در برابر امواج خطرناک این طیف وسیع مصون است و تنها نورمرئی و امواج رادیویی اجازه عبور از سپر جو زمین را دارند، اما در ثابت‌نما و زمانی که زاویه تابش خورشید به خط قائم نزدیک‌تر می‌شود، بخشی از گستره امواج ماوراءبنفش راه به درون باز کرده و زمان خطرناکی را برای در آفتاب ماندن ایجاد می‌کنند.
اشعه ماوراءبنفش خورشید، این روزها یکی از خبرسازترین رویدادها بوده است و درباره آن و مضراتی که می‌تواند برای سلامت انسان‌ها داشته باشد صحبت فراوان می‌شود. در آغاز فصل تابستان این صحبت‌ها به یک نگرانی عمومی تبدیل می‌شود تا آنجا که در بسیاری از کشورهای جهان بویژه مناطقی که به خط استوا نزدیک‌تر هستند، هشدارهای عمومی به مردم داده می‌شود تا کمتر در معرض نور مستقیم خورشید قرار گیرند.
سوختگی، التهاب و سرطان‌های پوستی از جمله پیامدهای قرار گرفتن در معرض نور قوی خورشید در مواقعی است که ضریب نفوذ اشعه ماوراءبنفش آن به میزان قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند. اما براستی چرا این اشعه که همواره در اطراف ما وجود دارد، تا این حد می‌تواند خطرناک باشد؟
پرتوهای ماوراءبنفش خورشید یا همان پرتوهای (UV Ultra Violet) در 3 طبقه‌بندی مختلف UVA، UVB، و UVC قرار می‌گیرند که هر یک اثرگذاری متفاوتی نیز بر بدن انسان دارند. فقط پرتوهای ماوراءبنفش UVA و UVB از لایه ازن عبور کرده و به همین خاطر است که هشدارها تنها این دو دسته را در بر می‌گیرند. پرتوهای UVC که البته آنها نیز خطرناک هستند نمی‌توانند از لایه ازن عبور کرده و به سطح زمین برسند و به همین دلیل است که مورد توجه پزشکان و محققان قرار ندارند.
در میان 3 گروه عمده این نوع پرتوها، پرتوهای UVB عامل عمده سوختگی‌های خورشیدی به شمار می‌آیند. این دسته از پرتوها به وسیله لایه فوقانی پوست که از آن به پوست بیرونی یاد می‌شود جذب می‌شوند.
ضخامت این لایه با ضخامت الیاف نازک ابریشمی قابل مقایسه است و به همین دلیل است که پرتوهای UVB براحتی درون آن نفوذ می‌کنند. همزمان با نفوذ این پرتوها سلول‌هایی که به آنها ملانوکیت گفته می‌شود و به پوست رنگ می‌دهند، تحت تأثیر قرار گرفته و فعال می‌شوند. این دسته از پرتوهای ماوراءبنفش کوتاه‌تر از پرتوهای نوع UVA بوده و در فصل تابستان یعنی زمانی که خورشید با زاویه قائم‌تری به زمین می‌تابد، فرصت مناسبی برای فرار از دست لایه ازن پیدا کرده و به همین دلیل سطح نفوذ آنها افزایش قابل توجهی می‌باید.
اما از پرتوهای UVA و تأثیرگذاری آنها بر سلامت بدن چه می‌دانیم؟ مطالعات دانشمندان نشان می‌دهد این دسته از پرتوهای ماوراءبنفش خورشید که طول موج بلندتری از دسته UVB دارند بیشتر به عمق پوست نفوذ می‌کنند با این حال احتمال کمتری دارد که عامل سوختگی‌های پوستی شوند، اما فراموش نکنیم که از این دسته از پرتوها به عنوان عامل اصلی لکه‌های پوستی مرتبط با پیری، از دست رفتن خاصیت کشسانی پوست و ایجاد چین و چروک در آن یاد می‌شود. در کل می‌توان پرتوهای UVA را عامل شماره یک پیری ظاهری زودرس نامید.
زمانی که صحبت از سرطان‌های پوستی می‌شود نیز این پرتوها مظنون شماره یک قلمداد می‌شوند. قرار داشتن در معرض پرتوهای UVA و UVB هر دو می‌تواند به سرطان پوست منجر شود که به نوبت خوش خیم و بدخیم خواهند بود.
تحقیقات اخیر دانشمندان نشان می‌دهد قرار داشتن در معرض پرتوهای UVA نه تنها موجب افزایش اثرات سرطان‌زای پرتوهای UVB می‌شود، بلکه ممکن است مستقیما سرطان‌های پوستی نظیر ملانوما را نیز به همراه داشته باشد. البته ابتلا به سرطان تنها نتیجه قرار گرفتن برای مدت طولانی در معرض پرتوهای ماوراءبنفش خورشید نیست.
تضعیف سیستم ایمنی بدن یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های دانشمندان است به طوری که از آن به عنوان مقدمه‌ای برای ابتلا به سایر بیماری‌ها یاد می‌شود.
این پرتوها توزیع طبیعی و عملکرد سلول‌های سفید خونی را دستخوش تغییر می‌کنند. این سلول‌ها از اهمیت حیاتی برخوردارند چون نسبت به جراحات ناشی از قرار گرفتن برای مدت طولانی در برابر پرتوهای خورشید از خود واکنش نشان می‌دهند.
آشنایی با شدت پرتوهای ماوراءبنفش خورشید در مواقع مختلف سال می‌تواند به افراد در مصون نگاه داشتن خود در برابر مضرات آنها کمک زیادی کند. از این رو شاخصی موسوم به شاخص UV تعریف شده است که بر اساس آن می‌توان شدت این پرتوها را بررسی کرده و درخصوص قرار گرفتن در مجاورت نور خورشید یا دوری کردن از آن تصمیم مناسبی اتخاذ کرد.
شاخص UV یک اندازه‌گیری استاندارد بین‌المللی از شدت این پرتوهاست که برای مکانی خاص در مواقع مشخصی از سال ارائه می‌شود. در بسیاری از کشورهای جهان این شاخص در لابه‌لای گزارش آب و هوا در اختیار مردم قرار می‌گیرد. زمانی که این شاخص روی عدد 3 یا بالاتر از آن قرار می‌گیرد سازمان‌های مرتبط با سلامت عمومی به افراد پیشنهاد می‌کنند با استفاده از عینک‌های آفتابی تایید شده و استفاده از کلاه از بدن خود در برابر پرتوهای ماوراءبنفش خورشید محافظت کنند.
هر چه عدد مربوط به شاخص UV بالاتر باشد پوست در مدت زمان کمتری دچار التهاب و سوختگی می‌شود. مطالعات نشان می‌دهند در مواقعی که شاخص بالاتر از عدد 9 است سوختگی در کمتر از 15 دقیقه صورت می‌گیرد حال آن‌که ممکن است احساس کنید پوستتان تنها کمی‌ملهتب شده است. در مواقعی که شاخص بین 7 تا 9 قرار دارد سوختگی حدود 20 دقیقه و زمانی که شاخص بین 4 تا 7 قرار دارد حدود نیم ساعت صورت می‌گیرد. در مواردی هم که شاخص UV کمتر از 4 باشد سوختگی پوستی ناشی از پرتوهای ماوراءبنفش خورشید در بازه زمانی بیش از یک ساعت روی می‌دهد.
اکنون این پرسش مطرح می‌شود که سوختگی ناشی از قرار گرفتن در معرض پرتوهای ماوراءبنفش خورشید در سراسر نقاط زمین که شاخص یکسانی دارند مشابه است؟ پاسخ منفی است. تحقیقات نشان می‌دهند یک‌سری فاکتورها در این فرآیند تأثیرگذار هستند. عرض جغرافیایی نخستین مورد در این سری است به طوری که هرچه به خط استوا نزدیک‌تر باشید در برابر سطح بالاتری از پرتوهای ماوراءبنفش خورشید قرار دارید.
به همین دلیل است که ساکنان مناطق نزدیک به خط استوا نظیر مردم ساکن آفریقا، بخش‌هایی از خاورمیانه و آمریکای لاتین پوستی تیره‌تر دارند. ارتفاع خورشید در آسمان نیز فاکتور مهم دیگری است. تحقیقات نشان می‌دهند هر چه خورشید عمودی‌تر بتابد، پرتوهای UV از شدت بیشتری برخوردار می‌شوند.
تحقیقات گروهی از دانشمندان دانشگاه لندن و مرکز حیوان‌شناسی این شهر نشان داده است که 3 گونه از وال‌های ساکن خلیج کالیفرنیا دارای سوختگی‌هایی در ناحیه پوست هستند که عامل اصلی آنها پرتوهای مضر UV است. با توجه به چنین یافته‌هایی و اخبار نگران‌کننده‌ای که درباره نازک شدن لایه ازن در اثر آلودگی‌های محیطی منتشر می‌شود، شاید باید گفت زنگ خطر برای ساکنان سیاره زمین که همواره در معرض پرتوهای ماوراءبنفش خورشید قرار دارند به صدا در آمده است.