آلودگی نوری

عبارت عجیبی است. نه؟

مگر نور هم می تواند آلودگی ایجاد کند؟

 در این نوشته می خواهیم انواع این نوع آلودگی را مطرح کنیم تا با شناخت آنها از ایجادشان پرهیز کنیم.

 

بسیاری از ساکنین شهر های بزرگ تصور می کنند که کم فروغی ستاره ها در شهر حاصل آلودگی هواست. اینان ناخودآگاه تقصیر هر معضل زیست_ محیطی را به گردن هوا می اندازند، چرا که آلودگی آن مشهودتر از دیگر عوارض است. برای یافتن علت اصلی، می توان اینگونه تصور کرد تنها چیزی از جنس خود ستاره یعنی نور می تواند دیدار آن را مختل نماید. چیزی شبیه نور خورشید، نور ماه و یا ....

 

بله، نورهای مصنوعی ساخته دست بشر. منابع نورهای طبیعی هر کدام در جای خود وظیفه ای داشته و معقول به نظر می رسند اما به نظر می رسد تمام مشکلات بعد از اختراع ادیسون (لامپ) آغاز گردید و بدین گونه آلودگی نوری پدید آمد.

 

هر گاه با نور مصنوعی رفتار نادرست و غیر استاندارد صورت گیرد آلودگی نوری پدید می آید. در حقیقت اگر اعتقاد به میانه روی در مصرف هر چیز داشته باشیم، استفاده از نور نیز حد و اندازه خود را دارد. پس استفاده بیش از اندازه از نور تولید آلودگی نوری می کند. در واقع نورهای مصنوعی که در زمان یا مکان نامناسب از استاندارد خود خارج شده و با کیفیت نامطلوب محیط زیست و آسمان شب را آزاردهنده و آلوده می سازد را آلودگی نوری می نامیم.

 

اولین مطالعات در مورد آلودگی نوری در حدود 36 سال پیش در زمینه افزایش روشنایی آسمان شب، به وسیله ستاره شناسان انجام گرفت. چرا که پیش از محسوس بودن این افزایش روشنایی برای سایر افراد، تجهیزات دقیق علم نجوم (تلسکوپ ها) متوجه چنین شرایطی شده بودند. کشورهایی مانند ایتالیا، کشورهای اروپای شرقی، آمریکا و استرالیا از پیشتازان کنترل این آلودگی هستند. به طوری که اولین گردهمایی بین المللی در سال 1995 میلادی در ایتالیا با موضوع "آلودگی نوری، ابعاد و احتمال وقوع" برگزار گردید و به فاصله دو سال اولین قانون محلی در همان کشور به تصویب رسید.

 

ما به نور لامپ‌ها تنها به حدی نیاز داریم که با زاویه تابش مناسب محیط اطرافمان را روشن کند نه آسمان بالای سرمان را!

 

حتماً شما آلودگی نوری را در زندگیتان تجربه کرده اید. هنگامی که در کویر یا منطقه ای هستید که از دسترس بشر به دور مانده است، در شب، آسمان پرستاره ای را نظاره می کنید که تا به حال آن را در شهرتان مشاهده نکرده اید. این موضوع همان آلودگی نوری در شهرها را نشان می دهد که مانع از درخشش ستارگان در آسمان می شود.

 

ما به نور لامپ‌ها تنها به حدی نیاز داریم که با زاویه تابش مناسب محیط اطرافمان را روشن کند نه آسمان بالای سرمان را! چرا که در چنین شرایطی فضای تاریک و ظلمانی آسمان با نوری غیر طبیعی و مزاحم آلوده می‌شود. همچنین بسته به نوع لامپ از 30 تا 40 درصد اتلاف انرژی به همراه دارد. البته در شهر های بزرگ ذرات معلق آلودگی هوا، مانند آینه ای این نورهای را به سوی زمین باز می تاباند و موجب تشدید آلودگی نوری می شود.

 

قرار گرفتن طولانی مدت انسان در زیر نور مصنوعی به علت وجـود اشـعه مادون قـرمز و فـرابنفـش باعـث آسیب های چشـمی می گردد. نورهای مزاحمی مانند نورهایی که از پنجره در هنگام خواب وارد اتاق می شود باعث بروز استرس و کاهش تمرکز فکر در انسان می شود و در دراز مدت باعث تضعیف دستگاه ایمنی بدن و افـزایش احتمـال ابتلا به انـواع سرطـان از جمله سرطان های پوستی، جوش زدگی، رنگ پریدگی و سرطان سینه در زنان می گردد.

 

از انواع دیگر آلودگی نوری می‌توان به خیرگی اشاره کرد. هنگامیکه پرتو مستقیم یک منبع نور با شدت زیاد در محور دید عابرین یا رانندگان قرار می‌گیرد این پدیده رخ داده و سبب کم شدن دید و ناراحتی عابرین و رانندگان می شود و خطر تصادفات را در هنگام رانندگی افزایش می دهد. چراغ های تزئینی که شهرداری ها در کنار خیابان ها به جهت ایجاد زیبایی مصنوعی به کار می برند نیز می تواند باعث خیرگی و یا خستگی چشم راننده گردد. در حقیقت به جز آسفالت خیابان و تابلوهای راهنمایی، راننده نباید هیچ نور دیگری را در میدان دید خود ببیند. این یعنی توجه به زاویه و مقدار تابش.

 

همچنین نور بیش از اندازه، آستانه تحمل و ساعت درونی بدن را که کنترل کنـنده سیستم های زیسـتی و ریتـم های رفتـاری است، کاهـش داده و موجب افسردگی نیز می گردد.

 

در شهر های بزرگ به دلیل میزان بالای نور مصنوعی پراکنده شده در جو، ‌امکان دیدن ستارگان و طبیعت آسمان شب برای ساکنان آن وجود ندارد همچنین ستاره شناسان مجبورند مسافت های بسیاری را پیموده تا به آسمانی تاریک و عاری از هر نوع نور آزاردهنده دست پیدا کنند. مبارزه با آلودگی نوری هدف تاریکی مطلق در شهر ها و دیدن کهکشان راه شیری را دنبال نمی کند، بلکه انتظار دارد گنبد نورانی شهر در فاصله 200 کیلومتری، افق آسمان رصدگر را از بین نبرد.

 

ای کاش انسان ها دریابند که طبیعتی غیر از درخت و رود و دریا نیز وجود دارد و تنها کافی است کمی سرشان را بالا گرفته تا جهان شگفت انگیز ستارگان، دانه های دلشان را صیقل بخشد. کافی است خاطرات پدرانشان را برای شمردن شهاب ها تا پاسی از شب بشوند تا برای دیدن آسمانی روحانی لحظه شماری کنند.

 

اصطلاح کلی آلودگی نوری به مشکلات چندگانه ای اطلاق می گردد که به وسیله استفاده کم بازده، آزار دهنده، افزون بر نیاز یا غیر منطقی از نور مصنوعی ایجاد می شود. دسته بندی اختصاصی آلودگی نوری شامل موارد زیر می گردد؛

 

فراتازی نوری آنست که نوری ناخواسته وارد حریم شخصی کسی شود، همچون نور چراغ های روی دیوار و سردر همسایه. یک مشکل معمول ناشی از نور متجاوز زمانی رخ می دهد که نور شدیدی از بیرون و از راه پنجره به داخل خانه کسی بتابد که ناخوشایندی هایی همچون بروز بی خوابی و یا از بین بردن چشم انداز شامگاهی را در پی خواهد داشت.

 

این پدیده آزار ویژه ای را برای اخترشناسان آماتور در پی دارد. چرا که نورهای احتمالی کنترل نشده در نزدیکی آنها، رصد آسمان شب را از محل سکونتشان ناممکن می سازد. بیشتر رصدخانه های اپتیکی مهم در بخش هایی جای گرفته اند که حوزه پیرامون آنها دارای قوانین سختگیرانه و موانع کافی در راستای محدود سازی و کنترل بکارگیری منابع نوری می باشد.

 

این اصطلاح به زیاده روی در بکارگیری نور اطلاق می گردد. میانگین انرژی هدر رفته بر اثر روشن سازیِ افزون بر نیاز، به تنهایی در آمریکا، روزانه برابر چندین میلیون بشکه نفت ارزیابی شده است. نیاز به یادآوریست که بشکه های نفت رقمی نمادین و معادلی برای مصرف انرژی از تمامی منابع می باشد.

 

بکار نگرفتن زمان سنج، حسگرهای حرکتی یا دیگر وسایل کنترل برای خاموش کردن منابع روشنایی هنگامی که نیازی به آنها نیست.

طراحی ناشایست، به ویژه در روشن سازی محیط های کاری که در آنها سطوح بالایی از روشنایی، افزون بر نیاز آن محیط کار در نظر گرفته می شود.

انتخاب نادرست حباب چراغ ها که سبب می شود این چراغ ها نتوانند نور را به طور مستقیم و تنها به بخش های مورد نیاز بتابانند.

گزینش ناشایست منابع نوری پرمصرف، برای اهداف روشن سازی که با منابع کم مصرف تر دست یافتنی هستند.

کاستی در آموزش مدیران ساختمان ها و ساکنین آنها جهت بکارگیری بهینه ی دستگاه های روشن سازی.

کاستی در رسیدگی و تعمیر چراغها که افزایش نورهای هرز و هزینه بری بیشتر را در پی دارد.

برخی از این نورپردازی ها حتی ممکن است سبب پراکندگی حواس رانندگان و زمینه ساز تصادفات شوند.

 

این پدیده در نتیجه تضاد شدید مناطق روشن و تاریک در میدان دید ایجاد می شود. گاهی نگاه کردن به یک رشته نورانی لامپ بی حفاظ یا با حفاظ نامناسب این پدیده را ایجاد می کند. تابیدن نور به داخل چشم رهگذران یا رانندگان می تواند تا بیش از یک ساعت دید فرد را دچار اختلال کند. این پدیده علاوه بر مورد فوق، به دلیل ایجاد تضاد شدیدی بین مناطق روشن و تاریک، مانع درک صحیح میزان تیرگی و روشنی توسط اندام بینایی می شود. کنترل این پدیده در تامین ایمنی راهها دارای اهمیت بسیاری است. زیرا درخشش و پوشش نامناسب چراغهای کنار راه ممکن است رانندگان یا رهگذران را دچار کوری گذرا کند که همین امر می تواند مقدمه حوادث رانندگی شود. خیره کنندگی را می توان به شیوه های گوناگون دسته بندی کرد. یکی از این دسته بندی ها توسط Bob Mizon (هماهنگ کننده ی انجمن آسمان تاریک بریتانیا) ایجاد شده که بدین شرح می باشد:

 

که به توصیف اثری همانند آنچه بر اثر خیره شدن به خورشید برای چشم ها اتفاق می افتاد، می پردازد. این عارضه کاملاً کور کنده بوده و فرد را به اختلالات گذرای  بینایی دچار می سازد.

 

به توصیف اثری مانند کور شدن توسط نور چراغ خودروهای مقابل همراه با کاهش عدیده ی توانمندی های بینایی می پردازد.

 

به تنهایی موقعیت خطرناکی ایجاد نمی کند. در بهترین حالت رنجش آور و خشم انگیز است. تحمل آن برای بلند مدت می تواند سبب احساس خستگی گردد.

 

درهم ریختگی منابع نوری به دسته ی نورهای شدید گفته می شود. تجمع منابع نوری و تلاقی نورهای گسیل شونده از آنها ممکن است سبب گیجی و انحراف حواس فرد از موانع شود. افزون بر موارد بالا، بسیاری از تصادفات را می توان پی آمد این پدیده دانست.

 

موارد نمایانی از این گونه در راه هایی که چراغ های دو سوی آن بد طراحی شده یا تابلوهای تجاری درخشانی پیرامون جاده را دربرگرفته دیده می شود. در تابلوهای تجاری بسته به انگیزه شخص یا سازمان نصب کننده آنها نورپردازی های گوناگونی بکار گرفته می شود که برخی از این نورپردازی ها حتی ممکن است سبب پراکندگی حواس رانندگان و زمینه ساز تصادفات شوند.

 

این پدیده از دو عامل ناشی می شود؛ یکی بازتاب نور به سمت آسمان از بازتاب کننده هایی که در معرض تابش چراغها قرار گرفته اند و دیگری چراغهایی با هدایت ناشایست نور، بگونه ای که نورشان به سوی آسمان می تابد. نورهایی که به سمت آسمان می روند در برخورد با جو دچار پراش می شوند و نرخ این پراش وابستگی بسیاری به طول موج نور گسیل شونده دارد.