زیر ابر‌های زهره

زهره یا ناهید دومین سیاره منظومه شمسی است و برای اختر‌شناسان باستان به عنوان ستاره صبحگاهی و ستاره شامگاهی شناخته می‌شد. آن را همچنین به نام الهه عشق و زیبایی نیز می‌شناسیم. این سیاره نماد ونوس رومی، افرودیت یونانی، ایشتر بین‌النهرینی، و آناهید ایرانی بوده است. زهره پس از ماه درخشان‌ترین جرم آسمان شب است و به همین دلیل گاهی آن را جواهر آسمان می‌نامند و همچون ماه از دید ناظران زمینی بسته به موقعیتش است. بنابراین گاهی به صورت قرص کامل و گاهی مانند هلال باریک دیده می‌شود.

 

زهره از نظر جرم اندازه چگالی و حجم بسیار به زمین شباهت دارد و هر دو در دوره‌ای یکسان از سحابی اولیه خورشیدی شکل گرفته‌اند. اما زهره قمر ندارد و با این‌که زهره و زمین در ابتدا جوی از دی‌اکسید کربن داشته‌اند، زمین که نسبت به زهره در فاصله دورتری قرار داشت، فرصت یافت تا مقداری از آن را به فضا بازتاب کند. تا به دمای متعادلی برسد بخار آب میعان یافته و باران ببارد و اقیانوسی شکل بگیرد.

 

 اما زهره که به خورشید نزدیک‌تر است و نور و گرمای بیشتری را دریافت می‌کند قادر نبوده بخشی از نور و حرارت را به فضا بازتاب دهد. بنابر این حرارت زیر جو ضخیمش به دام افتاده و موجب اثر‌ گلخانه‌ای شدید شد و جو آن به تدریج گرم و گرم‌تر شد و مانع میعان بخار آب و بارش باران شد.

 

 بنابراین زهره، امروز هیچ اقیانوسی ندارد و جوی دارد که فشار آن نود و برابر فشار دریای زمین است. فشار جو زهره، چنان زیاد است که هرگز نمی‌توان در برابر آن دوام آورد. فشاری معادل فشاری که بر یک غواص در عمق 900 متری دریا ایجاد می‌شود این جو پرتراکم مثل آیینه 70 درصد نور خورشید را بازتاب می‌کند که سبب درخشش خیره‌کننده این سیاره، می‌شود.

 

 جو زهره هنوز هم از دی‌اکسید کربن و هیچ بخار آبی است و ابر‌هایی از قطرات اسید سولفوریک در آن وجود دارند. دمای آن حدود 482 درجه است که سرب را در سطح آن ذوب می‌کند. تقریبا بیش از 85 درصد سطح سیاره پر از مواد مذاب و گدازه‌های هست که از این چشمه‌های آتش‌ سرازیر می‌شوند. وجود جو نگهدارنده گرما موجب داغ‌تر شدن زهره نسبت به عطارد عاری از جو شده است. البته افزایش گرمای حاصل از اثر گلخانه‌ای زهره نیز حدی دارد. وقتی سیاره به آستانه گرما می‌رسد، دمای زیاد مقدار زیادی از مولکول‌های گلخانه‌ای جو را می‌شکند و دما دوباره تعدیل می‌شود.

 

زهره هر 225 روز یکبار به دور مدارش می‌گردد. اما چرخش آن به دور خودش آن‌قدر کند است که هر یک روز آن 243 روز زمینی طول می‌کشد. یعنی شب و روزش طولانی‌تر از سالش است. افزون بر این احتمال دارد برخورد جسمی با زاویه تند در زمان پیدایش زهره محورش را در حدود 170 درجه از حالت عمود بر صفحه مقداری متمایل کرده است و جهت چرخش آن برعکس شده است، به طوری که امروز از شرق به غرب می‌گردد و خورشید در سطح آن از غرب طلوع و بر شرق غروب می‌کند.

 

تا پیش از ظهور عصر فضا ابر‌های چگالی که زهره را در برگرفته بودند چهره‌‌اش را به صورت توپی مه‌آلود در آورده بودند که اجازه نمی‌دانند دانشمندان چیزی از عوامل زمین شناختی سطحش را ببینند. تنها راه دیدن زهره به کمک رادار بود که پرتو آن می‌تواند از ابر‌ها عبور کند و به سطح برسد و به بیرون بازتاب شود.

 

 اختلاف زمان برای بازگشت پرتو بازتاب شده از سطح به منبع نشان‌دهنده ارتفاع عوارض سطحی همچون کوه‌ها و دره‌ها است. سپس این داده‌ها به رایانه‌ای منتقل شدند که می‌توانست نقشه‌ای از ارتفاعات سطح زهره به کمک کم و زیاد شدن شدت رنگ‌ها تهیه کند.

 

در فاصله سال‌های 1990 تا 1994 فضاپیمای نقشه‌برداری ماژلان به دور زهره می‌گشت و به این ترتیب چشمان رادارش می‌توانست تمام سطح سیاره را بررسی کند. نقشه‌ای از سطح عوارض سطحی زهره نشان داد که سطح زهره حدود 300 تا 500 میلیون سال نو شده است که البته از نظر زمین‌شناختی در مقایسه با سن 5/4 میلیارد ساله منظومه شمسی سطح جوانی است. این که این اتفاق چگونه و چرا رخ داده هنوز مورد بحث دانشمندان است.

 

 اطلاعات اخیر گرانشی یا جاذبه‌ای از سفینه ماژلان نشان می‌دهد که قشر بیرونی سطح زهره نسبت به گذشته قوی‌تر و ضخیم‌تر شده است. زهره میدان مغناطیسی ندارد، شاید هم به علت گردش آهسته آن باشد. جریان‌های گدازه‌ دشت‌های وسیع زهره را از کوه‌ها و مناطق مرتفع پوشانده که در اثر فعالیت‌های زمین‌شناختی تغییر شکل یافته‌اند.

 

 بلند‌ترین قله سطح زهره قله مانتیز ماکسول در دشت ایشتار است. این قله نسبت به سطح مرجع زهره 11 کیلومتر ارتفاع دارد که بسیار بلند‌تر از ارتفاع قله اورست از سطح دریا است. زهره هم همچون سیاره‌‌های دگر از خطر برخورد سیارک‌ها و شهاب‌واره‌های برگ در امان نبوده است. سطحش پوشیده از دهانه‌های برخوردی متعددی است که به طور تصادفی در جای جای زهره پراکنده‌اند.

 

اما جو ضخیم آن به سنگ‌های کوچک‌تر اجازه ورود نداده و آنها را می‌سوزاند. بنابراین دهانه‌هایی با قطر کمتر از 2 کیلومتر در سطح آن دیده نمی‌شود. به استثنای جایی که سنگی بزرگ درست لحظاتی پیش از برخورد تکه‌تکه شده و قطعاتش با سطح برخورد کرده و زنجیره‌های از دهانه‌ةای نزدیک به هم را ایجاد کرده‌اند. چیز که زهره به وفور دارد بیش از صد‌هزار آتشفشان کوچک به همراه صد‌ها آتشفشان بزرگ‌تر و عوارض آتشفشانی نظیر Caldera است. Caldera‌ها دهانه‌های بزرگ به قطر 2 کیلومتر هستند و شکل و شمایل و ساختار پیچیده‌ای نسبت به دهانه‌های فنجان مانند عادی دارند.

 

آنها معمولا بر اثر فوران‌های انفجاری فروریزش دهانه آتشفشانی و یا از ترکیب دو دهانه کنار هم به وجود می‌آیند. و در سطح زهره تا صد‌ها کیلومتر پهنا دارند. در حالی که پهنای Caldera‌‌های زمینی بیش از چند کیلومتر نیستند. در زهره همچنین رود‌هایی از جریان‌ گدازه‌ تا صد‌ها کیلومتر در زمین‌های پست‌تر کشیده شده‌اند. آنها دشت‌های وسیعی را به وجود می‌آورند و تقریبا 85 درصد زهره را با سنگ‌های آتشفشانی پوشانده‌اند. یکی از این رود‌ها طولی معادل 7 هزار کیلومتر دارد یعنی فاصله‌ای مستقیم تهران تا پکن (چین).

 

در فاصله  سال‌های 1961 تا 1984 زهره مرکز کاوش‌های سیاره‌ای روس‌ها بود. آنها در مجموع 30 فضاپیما را به زهره فرستادند و با این که هشت فضا‌پیمای نخست حتی نتوانستند از جو زمین هم خارج شوند، ولی دست از تلاش نکشیدند و سرانجام نهمین فضا‌پیما به فاصله 24 هزار کیلومتری زهره نزدیک شد. از ماموریت‌های موفق روس‌ها می‌توان به نقشه‌برداری از مدار اشاره کرد اما جالب‌ترین آنها کاوشکر‌های ونرای (Venera) بودند که بر سطح زهره فرود آمدند و تصاویری از محل فرود به زمین مخابره کردند. و پیش از این که بر اثر گرما و فشار زهره از کار بیفتند، توانستند خاک زهره را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند.

 

هر کدام از آنها توانستند تنها یک ساعت در انجام دوام بیاورند. پیش از کاوشگر ماژلان دو کاوشگر از سری ماموریت‌های پایونیر به زهره فرستاده شد. پایونیر 12 دور مدار زهره می‌چرخید و پس از ورود به مدار در سال 1978 نقشه‌های سراسری از ابر‌های سیاره‌های، جو، یون سپهر و همچنین نقشه‌های راداری از 93 درصد سطح زهره را به زمین فرستاد. این فضا‌پیما پس از هشت ماه پس از اتمام سوختش در جو زهره سوخت و از بین رفت.

 

پایونیر 13 که در سال 1978 پرتاب شد، ماموریتی چند کاره بود. حامل چهار کاوشگر که طوری طراحی شده بودند تا از هم جدا شوند و در مکان‌های مختلف در دو بخش روز و شب هر دو نیمکره سیاره وارد شوند. این کاوشگر‌ها حامل چندین آزمایش برای اندازه‌گیری ترکیبات شیمیایی، فشار، چگالی، دمای جو زهره بودند. قرار نبود هیچ یک از آنها پس از برخورد با سطح سیاره جان سالم به‌در برند.

 

اما یکی از کاوشگر‌های روز پس از برخورد با سطح سیاره سالم ماند و تا 67 دقیقه بعد که باتری‌هایش از کار افتادند، درباره دمای سطح داده‌هایی به زمین فرستاد. کاوشگر اصلی هم به دنبال آنها وارد جو شد. اما چون سپر حفاظتی گرما نداشت در لایه‌های بالایی جو سوخت. و پیش از سوختن، داده‌هایی از خصوصیات خارجی‌ترین لایه جو زهره به زمین فرستاد. این نقشه‌ هم اکنون توسط کاوشگر سازمان فضایی اروپا به نام ونوس اکسپرس ((Venus Express که در مدار زهره قرار دارد، همراه با ابزار‌های نقشه‌برداری متعدد استفاده می‌شود.

 

خبر تازه این‌که ونوس اکسپرس برای اولین بار رعد و برق‌هایی را در سطح زهره کشف کرد که به مراتب از رعد و برق‌های زمینی قوی‌تر، ولی بدون آب و باران است. این پدیده زهره را به سیارات زمین، مشتری و زحل که در همه بار الکتریکی توسط رعد و برق تخلیه می‌شوند، شبیه می‌سازد). زهره هیچ قمر یا مهتابی ندارد، اما دم یا دنباله‌ای دارد. به تاریخ 8 ژوئن 2004، زهره مستقیما میان زمین و خورشید قرار گرفت و به صورت یک لکه بزرگ سیاره از برابر صفحه خورشید گذشت. این رویداد نادر به نام "گذر زهره" یاد می‌شود که آخرین بار در سال 1882 و دفعه بعد در سال 2012 خواهد بود، اما برای دفعه بعد‌تر آن باید تا سال 2117 منتظر ماند.

 

هر چند این رویداد چندان اهمیت علمی ندارد، اما در این سفر، نیروی جاذبه عجیبی نهفته که منجمان آماتور را به سوی خود می‌کشاند. درخشش چشم‌نواز زهره برای هر ناظری دل‌فریب است و گذشتگان ما بی‌خبر از چهره زیر پرده زهره آن را الهه زیبایی می‌دانستند.

 

اما این دنیای شگفت‌ طبیعتی خشن و افسار‌گسیخته‌ای دارد. زهره همچون جهنمی با دمای 482 درجه است که در آن باران سولفوریک اسید می‌بارد و به جای رودخانه‌های آب در آن جریان‌هایی از گدازه‌ داغ جاری است. حالا در می‌یابید که چرا همه از سفر به مریخ صحبت می‌کنند اما هیچ‌کس از سفر به زهره صحبت نمی‌کند.