صفحات تکتونیکی زمین چیست؟
صفحات تکتونیکی زمین چیست؟
مجله علمی ایلیاد - از اعماق اقیانوس‌ها تا قله‌ی کوه‌ها، صفحات تکتونیکی زمین نشان‌دهنده‌ی حرکت‌های پوسته‌ی زمین در گذشته و حال هستند.
تئوری صفحات تکتونیکی در سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰ توسعه داده شده است. این تئوری در واقع بروزرسانی مدرن جابه‌جایی‌های قاره‌ای است. جابه‌جایی‌های قاره‌ای ایده‌ای است که در سال ۱۹۱۲ توسط «آلفرد وگنر» پیشنهاد شد و در آن اینگونه شرح داده شده است که قاره‌های زمین در طول زمان بر روی هم لغزیده‌اند. وگنر در مورد اینکه چگونه قاره‌ها بر روی زمین جابه‌جا شده‌اند توضیحی ارائه نداده بود، ولی اکنون محققین توضیحی برای این کار ارائه داده‌اند؛ «صفحات تکتونیکی».
طبق تئوری صفحات تکتونیکی، پوسته‌ی بیرونی زمین به صفحات سنگی بزرگ تقسیم می‌شوند که بر روی جبه‌ی زمین در حال خزیدن هستند. لایه‌ی جامد بیرونی زمین که شامل پوسته‌ی آن به همراه بالاترین لایه‌ی جامد جبه است، «لیتوسفر» نامیده می‌شود. ضخامت این لایه ۱۰۰ کیلومتر است. زیر لیتوسفر، «آستنوسفر» قرار دارد. آستنوسفر یک لایه‌ی لزج است که گرمای خود را از اعماق زمین دریافت می‌کند. این لایه در واقع سطح زیرین لایه‌های تکتونیکی را روغن‌کاری می‌کند و به این ترتیب، لیتوسفر امکان حرکت به اطراف را دارد.
به گفته‌ی زمین‌شناسان، قبل از تئوری صفحات تکتونیکی، تئوری‌های دیگر مختص مناطق خاصی از زمین بودند و برای همه جا جواب نمی‌دادند، ولی تئوری صفحات تکتونیکی یکپارچه‌کننده‌ی نظرات زمین‌شناسان بوده است.
نیرو محرکه‌ای که حرکت صفحات تکتونیکی را ممکن می‌کند، در وجود حرکت جابه‌جایی در جبه‌ی زمین نهفته است. مواد داغی که نزدیک هسته‌ی زمین هستند به سمت پوسته‌ی زمین حرکت می‌کنند و قسمتی از جبه که سردتر است به سمت هسته‌ی زمین حرکت می‌کند. در حین حرکت جبه، صفحات تکتونیکی به یکدیگر برخورد می‌کنند، به همدیگر می‌چسبند و دوباره از یکدیگر فاصله می‌گیرند.
زمانی که دو صفحه‌ی تکتونیکی به یکدیگر برخورد می‌کنند، باعث به‌وجود آمدن رشته‌کوه‌ها می‌شوند. به‌عنوان مثال آسیا و هند حدود ۵۵ میلیون سال پیش به یکدیگر برخورد کرده‌اند و هیمالیا به‌وجود آمده است. برای روشن‌تر شدن موضوع توجه کنید که کوه‌های آلپ باید طی فرسایش سال به سال کوتاه‌تر شوند، ولی از آنجا که فرورفتگی صفحات تکتونیکی ایجاد‌کننده‌ی آن هنوز ادامه دارد، ارتفاع آن سال به سال بیشتر می‌شود.
همیشه برخورد دو صفحه‌ی تکتونیکی به این صورت اتفاق نمی‌افتد. برخی اوقات برخورد یک صفحه‌ی تکتونیکی در اعماق اقیانوس با صفحه‌ای که در سواحل اقیانوس قرار دارد، اتفاق می‌افتد و به خاطر چگالی بالاتر صفحه‌ی اقیانوسی، به جای ایجاد رشته کوه، صفحه‌ی اقیانوسی به زیر صفحه‌ی دیگر لیز می‌خورد و با وارد شدن به جبه‌ی مذاب زمین، باعث بروز آتشفشان و فوران مواد مذاب در ساحل می‌شود. در اطراف اقیانوس آرام پدیده‌ای به نام «حلقه‌ی آتشین» وجود دارد که ناشی از همین موضوع است.
اگر برخورد دو صفحه‌ی تکتونیکی در کف دریا اتفاق بیفتد می‌تواند منجر به ایجاد حفره‌های بزرگ شود. «حفره‌ی ماریانا» در نواحی شمالی اقیانوس آرام که به اعتقاد محققین عمیق‌ترین جای اقیانوس‌های زمین است، در نتیجه‌ی چنین برخوردی ایجاد شده است.
صفحات تکتونیکی در کنار برخورد با یکدیگر، امکان فاصله گرفتن از یکدیگر را نیز دارند. در اثر این حرکت، فرورفتگی‌های عظیمی روی زمین شکل می‌گیرد که شکاف آفریقای شرقی یکی از این نمونه‌ها است. در اعماق اقیانوس‌ها نیز امکان بروز این اتفاق وجود دارد.
حرکت صفحات تکتونیکی ۳ تا ۵ سانتی‌متر در سال است. از آنجا که زمین کروی است، صفحات تکتونیکی زمین نیز به صورت تکه‌های منحنی هستند. اندازه‌ی هر کدام از این صفحات، بین چند صد تا هزاران کیلومتر است و بسته به همین اندازه‌ها صفحات تکتونیکی به سه دسته‌ی بزرگ، کوچک و ریز دسته‌بندی می‌شوند.
صفحات تکتونیکی بزرگ زمین ۷ عدد هستند؛ آمریکا، اقیانوس آرام، اوراسیا، آفریقا، هند و استرالیا، آمریکای جنوبی و سرزمین‌شمالگان. مطالعات جدید بر روی زمین‌لرزه‌های قرن‌های گذشته نشان داده است که صفحه‌ی هند و استرالیا حدود ۱۰ میلیون سال پیش شکسته شده و صفحه‌ی هند و صفحه‌ی استرالیا را ایجاد کرده است. صفحه‌ی اقیانوس آرام اکنون بزرگ‌ترین صفحه‌ی تکتونیکی است و ۱۰۳ میلیون کیلومتر مربع مساحت دارد.