مصاحبه‌ی اختصاصی مجله علمی ایلیاد با پدر نجوم آماتوری ایران

مجله علمی ایلیاد – در روزگاری که بسیاری از خرافات و شایعات، سعی می‌کنند خود را در پس واژگان به‌ظاهر علمی مخفی کنند و با فریب مردم، نسخه‌ای ساختگی از علم را ابزاری برای کسب منافع گروهی قلیل کنند، قهرمانانی از همین مردم، پیام‌آور علم و دانش راستین شده‌اند و عمرشان را در راه «ترویج علم» در کشور صرف کرده‌اند. از همین رو، و به پاس قدردانی از این عزیزان، چند سالی است که جایزه‌ای با عنوان «جایزه‌ی چراغ» به چهره‌های تاثیرگذار در علم و دانش کشور اهدا می‌گردد. در سال ۹۷ نیز این جایزه به افرادی اهدا شد که به شایستگی، لایق آن بودند.

هیات داوران این دوره، متشکل از بانیان و برگزیدگان دوره‌های پیشین این جایزه، با بررسی نامزدهای معرفی شده به دبیرخانه‌ی این جایزه، در سه بخش «یک عمر ترویج علم»، «دانشگر مروج علم» و «مروج علم سال» را به شرح زیر انتخاب و معرفی کردند. دکتر «آیرین شیوایی» و دکتر «آزاده کیوانی» برای تولید محتوای تخصصی نجوم به زبان ساده در پروژه‌ی اسطرلاب، برگزیده‌ی دانشگر مروج‌ علم شدند. همچنین آقای «کاظم کوکرم»، جایزه‌ی مروج علم سال ۱۳۹۷ را به خود اختصاص داد.

 

اما جایزه‌ی یک عمر ترویج علم، به شخصیتی نوستالژیک برای متولدین دهه‌های ۳۰، ۴۰، ۵۰ و ۶۰ شمسی اهدا شد. فردی که با برنامه‌های جذاب خود در تلویزیون، بسیاری از مردم را به علم و به‌ویژه دانش ستاره‌شناسی با گفتاری شگرف و در عین حال ساده، علاقه‌مند کرد. جناب آقای مهندس «احمد دالکی».

به همین مناسبت، مجله‌ی علمی ایلیاد مصاحبه‌ای اختصاصی را با ایشان ترتیب داده است که در ادامه، توجه شما را به آن جلب می‌کنیم.

«جایزه ترویج علم که در سال ۱۳۹۷ به اینجانب تعلق گرفت، تقریباً بدون اطلاع قبلی من و با برآورد مسئولین و دست‌اندرکاران این جایزه بوده است. من از چنین تصمیمی از پیش آگاهی نداشتم، ولی در جریان این جایزه به‌صورت کلی بودم که معمولاً به افرادی که خدماتی در ترویج علم دارند، جایزه‌ای از سوی بعضی موسسات و سازمان‌های دولتی و غیردولتی داده می‌شود.
این جایزه از طریق انجمن ترویج علم ایران در وزارت علوم در تاریخ ۹ آبان ۱۳۹۷ به من داده شد که باعث خوشحالی است. این‌گونه اقدامات باعث پیشبرد اطلاع‌رسانی به قاطبه‌ی مردم می‌گردد. چون همان‌طور می‌دانید، یک انسان در طول عمر خود اگر فرض کنیم، بتواند درجه‌ای در آموزش فرضاً در حد کارشناسی یا کارشناسی ارشد بگیرد و اگر کل ساعات نشستن در کلاس و آموزش دیدن در نظر گرفته شود و نسبت به طول عمر، آن را حساب کنیم، می‌بینیم که شخص توانسته در حدود ۳ درصد عمر خود را صرف علم‌آموزی کند. لذا اگر علوم و به‌خصوص تازه‌های علمی را بتوانیم برای عموم تدارک نمائیم و رواج دهیم، باعث می‌گردد که افراد بتوانند با یافته‌های جدید آشنا شده و به همین نسبت فرزندان خود را راهنمایی و آموزش دهند. به این علت کشورهایی که توانسته‌اند مراکز علم بسازند و علوم تازه را ترویج دهند، در کارهای اطلاع‌رسانی و ترویجی و در نتیجه بالا بردن سطح علمی عموم جامعه، موفق‌تر بوده‌اند.»

 

«به‌نظر من در دنیای امروز که سرعت پیشرفت‌های علمی بسیار بالا و عجیب است، لازم است که انسان با مراجعه به مراکز علمی عمومی از پیشرفت‌های جدید آگاهی یابد. البته دانشگاه‌ها که جای خود دارند و هر کدام در رشته‌ای خاص علاقه‌مندان را تربیت می‌نماید، اما اگر عامه را در نظر بگیریم، نیازمند به ایجاد برنامه‌های ترویجی مهم در بین مردم با ساخت مراکز ترویج علم هستیم.
شاید یکی از اولین مراکز علمی برای جامعه در تهران، مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران در محدوده‌ی نیاوران باشد، که من سال‌ها پیش توانستم آن‌را برای شهرداری منطقه یک، پایه‌گذاری کنم وخوشبختانه مورد استقبال قرار گرفته است. در این مرکز، گروه‌های دانش‌آموزی به‌صورت جمعی مراجعه و با بسیاری از ابزارهای علمی آشنا می‌شوند. سایر افراد هم شانس مراجعه و استفاده با تعیین وقت قبلی را دارند.
یکی از بزرگترین نمونه‌های مرکز علم را که سال‌ها پیش در خارج از ایران دیده‌ام، دارای حدود ۶۰۰ وسیله‌ی علمی و ترویج علم بود که در سال‌های اخیر، آن‌ها را به حدود ۱۰۰۰ دستگاه ارتقاء داده و شاهد مراجعه‌ی سنگین علاقه‌مندان در سنین مختلف با تحصیلات گوناگون بوده و به‌صورت روزانه شاید چندهزار نفر مراجعه داشته باشد. امیدوار هستم این مراکز نه تنها در پایتخت کشورمان، بلکه در سایر شهرستان‌ها هم گسترش و تعالی یابد.»

 

«مروجان علم که اغلب می‌توانند افراد بی‌مزد و مواجبی هم باشند، براساس عشق و علاقه و گاهی برحسب وظیفه این کار را انجام می‌دهند. فراهم کردن زمینه‌های لازم برای دستیابی انسان به علوم، از دیرباز سابقه داشته؛ ولی در شرایط فعلی یک ضرورت است تا با مراجعه به مراکز مخصوص و یا پایگاه‌های اینترنتی و غیره، با علوم جدید آشنا شویم. در غیر این صورت، تفکر و دانایی انسان، به اصطلاح باید درجا بزند و نتوانیم نیازهای تازه را بدانیم و راه‌حل‌های جدید برای عبور از مشکلات را فراهم کنیم. شاید به‌طور خلاصه بتوان گفت در جوامعی که به ترویج علم نمی‌پردازند، پیوسته در افکار و اعتقادات کهن خود مجبور به ماندن می‌شوند. لذا در ایران هم متاسفانه اغلب رسانه‌ها به عمومیت دادن علم بین اقشار نمی‌پردازند و این باید یک عیب کلی باشد. مثلاً در شرایط فعلی، حتی یک برنامه‌ی هفتگی و منظم برای ستاره‌شناسی و فضا و علوم مشابه در این همه رسانه‌ی تصویری و شنیداری اجرا نمی‌شود که یک نقص کلی در سطح عمومی است و آرزو می‌کنم علاج شود!»

 

«من برای علوم دیگر کمتر فرصت داشتم که کار ترویجی کنم. اما ترویج علم به‌نظر برای بسیاری از رشته‌ها مقدور است. البته مشروط بر اینکه بزرگان و مسئولان کشورها هم طالب باشند. این قبیل کارها، هزینه‌ی زیادی هم برای دولت ایجاد نخواهد کرد. من گاهی در برنامه‌های تلویزیون، رادیو و سایر رسانه‌ها دقت می‌کنم و می‌بینم خیلی کم میکرفن آن‌ها در اختیار علوم جدید قرار می‌گیرد.»

«برای من، دیدن چهره‌ی علاقه‌مندان علم نجوم و ستاره‌شناسی در مواقعی که با من ملاقات و برخورد دارند، جالب و شوق‌برانگیز است. بعضی از آن‌ها پیوسته خوشحال هستند از اینکه ستاره‌شناسی را کم و بیش با من آغاز کرده‌اند، ذوق‌زده بوده و گاهی چنان وانمود می‌کنند که باعث و بانی این گرایش من بوده‌ام که از طریق برنامه‌های تلویزیونی، گاهی رادیویی و به‌خصوص از درون کتاب‌های ستاره‌شناسی من بوده است. شاید یکی از خاطره‌های به یادماندنی این باشد که یک مورد در دیدار فردی که زیاد هم جوان نبود و با دیدن من به‌صورت حضوری، طوری وانمود کرد و انگشت به سمت من گرفت، مثل اینکه بخواهد بگوید بله بله شما بودید که من را به کار ستاره‌شناسی و دیدار آسمان «معتاد» کردید! البته اگر معتاد بگوییم، باید بدانیم که دیدار آسمان اعتیادی بی‌خطر و مبارک است.»

 

«در حال حاضر، نه رسانه‌های مکتوب، نه رسانه‌های دیداری و شنیداری لطف خاصی نسبت به ترویج فضا و ستاره‌شناسی از خود نشان نمی‌دهند، ضمن اینکه علاقه‌مندان به آسمان زیبای شب کم نیستند. این علاقه‌مندی در اصل نیاز به هزینه‌ی زیاد و زمان خیلی خاصی ندارد، چون آسمان در هر چهار فصل، در اختیار عموم علاقه‌مندان بوده و تاکنون هم هیچ دولت یا موسسه‌ای برای نگاه کردن به آن، مالیات و عوارضی وضع نکرده است! توصیه من هم برای علاقه‌مندان همیشه این بوده که برای شروع ستاره‌شناسی نباید منتظر خرید تلسکوپ و ساخت رصدخانه بود، بلکه آغاز آن می‌تواند با کمک کتاب، نقشه‌ی آسمان و بعدها خرید دوربین دو چشمی مناسب که قیمت چندانی نسبت به تلسکوپ ندارد، باشد. در نهایت با خرید تلسکوپ مناسب، می‌توان کار را ادامه داد. اغلب توصیه شده که از خرید تلسکوپ‌های خیلی ارزان قیمت که احتمالاً دارای سیستم اپتیک و مکانیک ضعیف باشند، خودداری گردد و با هزینه‌ی کم و استفاده از کتاب به همراه دوربین دو چشمی کار را آغاز کنند و سپس تلسکوپی مناسب خریداری کنند تا کار تکمیل شود.»

 

«باور داشن به بحث‌های غیرعلمی و در بسیاری از امور از قدیم رایج بوده، ولی خوشبختانه به‌تدریج که علوم پیشرفت می‌نمایند، این اعتقادات رنگ می‌بازند و انسان به ساده‌اندیشی و اشتباه خود واقف و مطلع می‌گردد. البته اگر مراکز علمی در امور گوناگون افزایش یابد و هم‌وطنان بیشتر به کتاب و کتاب‌خوانی بپردازند، این امور خود به خود تحلیل رفته و انسان به واقعیت‌ها، بیشتر و بیشتر آشنا می‌شود.
اگر کسانی هنوز اعتقاد دارند که زمین کروی نیست و تخت است، مسلماً از آگاهی کم آن‌ها و عدم دسترسی به کتب مناسب و جدید نشات می‌گیرد. در این بخش، رسانه‌ها وظیفه‌ی عمده‌ای در روشنگری افراد جامعه در طبقات مختلف دارند. در اصل الزام است که جامعه به زمان کتاب‌خوانی خود بیافزاید و مسئولین هم تسهیلاتی فراهم کنند که کتاب مناسب و ارزان جدید، در اختیار باشد.»

 

«توصیه‌ی من به افرادی که درحوزه‌ی ترویج علم کار می‌کنند، این است که با افراد کم اطلاع، با ملایمت و دوستانه رفتار شود و از سرزنش و برخورد مشابه آن، خودداری کنند. برای نمونه، من تاکنون چند مورد برایم پیش آمده که جوانی مراجعه کرده و اظهار داشته که می‌تواند آینه‌ی تلسکوپ بسازد و یکی از آن‌ها ادعا داشت که دولت از خارج، آینه‌ی چندمتری برای تلسکوپ ملی خریده و آورده است و این کار را من هم می‌توانم بکنم! خدمت ایشان و سایرین که چنین تفکری دارند، عرض می‌کنم که آینه تلسکوپ ساختن، کار فوق‌العاده سخت و دقیقی است که شاید چندین سال زمان ببرد تا یک آینه‌ی مثلاً ۸ متری از حالت ذوب تا تراش دادن، به پای کار برسد. ضمناً  نیاز به ابزار بسیار دقیق دارد که قبلاً باید فراهم شود که عمدتاً در ایران هم تا جایی که من اطلاع دارم، فعلاً موجود نیست و این نمونه را برای آن‌ها ذکر می‌کنم که در دیدار من از رصدخانه‌ی ملی ژاپن، مستقر در جزایر هاوائی، از نزدیک شاهد بودم که آینه‌ی تلسکوپی با قطر کمی بیشتر از ۸ متر را دولت ژاپن با تمام مقامی که در صنعت و علم دارد، نتوانسته بسازد و سفارش به شرکت سازنده‌ای در ایالات متحده‌ در شرق آمریکا داده و سپس به غرب آن کشور حمل شده و پس از طی نزدیک به ۴ هزار کیلومتر به هاوائی حمل و به ارتفاع بیش از ۴۰۰۰ متری سطح دریا برده و نصب کرده است. این تلسکوپ با سیستم فیبر نوری به ژاپن وصل و از آن‌جا فرمان می‌گیرد.
اکنون ملاحظه می‌فرمائید که ساخت چنین آینه‌هایی در شرایط فعلی، شاید برای دستگاه‌های دولتی و از لحاظ امکانات مالی و علمی فراهم نباشد. در این گفتگو مراجعه‌کننده، به سادگی قبول کرد که آینه‌ی ساخت ایشان و با ابزار بسیار جزئی که در اختیار دارد، شایسته ساخت و تولید آئینه‌های بزرگ و دقیق برای تلسکوپ ملی نیست. در پایان به‌نظر من، بخش عمده‌ای در وظایف مروجین علوم، آشنا کردن افراد به امکانات موجود کشور و متقابلاً نیازها است تا بتوانند توصیه‌های مناسب و قابل اجرائی به سایرین کنند.»

 

مصاحبه: مجله علمی ایلیاد