چگونه مطالب علمی را از مطالب غیرعلمی تشخیص دهیم؟
چگونه مطالب علمی را از مطالب غیرعلمی تشخیص دهیم؟
مجله علمی ایلیاد – نه تنها در فضای مجازی، بلکه در بین کتاب‌ها، مجلات و مستندات تلویزیونی هم می‌توانیم نمونه‌هایی از محتواهایی بیابیم که شاید در نگاه اول بسیار هیجان‌انگیز و عجیب یا اینکه علمی و معتبر به‌نظر برسند، اما با کمی دقت و کنکاش می‌توانیم به حقیقی بودن آن‌ها مشکوک شویم.
تشخیص واقعی بودن این نوع مطالب، بسیار مهم هستند؛ چرا که ممکن است در طولانی مدت ذهنیت ما را در خصوص جهان پیرامون‌مان و در نهایت تصمیم‌گیری‌ها، حرف‌ها و طرز تفکرمان تغییر دهند. فردی را تصور کنید که سال‌ها بیننده‌ی شبکه‌های تلویزیونی بوده و به مرور مجذوب مستند‌هایی شده که در خصوص موجودات فضایی، رازهای مربوط به هیولاها و یا اسرار اهرام مصر و ارتباط آن‌ها با فرازمینی‌ها هستند. این فرد در هر جمعی که حاضر می‌شود، درباره‌ی این موضوعات سخن می‌گوید و به تدریج افراد آگاه‌تر در پیرامونش، او را فردی خرافی و معتقد به مطالب غیرواقعی می‌دانند و اعتبارش را در بین اطرافیانش از دست خواهد داد.
از طرفی دیگر، فردی که در حوزه‌ی تخصص خود خبره است، به فردی موجه و قابل اعتماد برای مشورت و پرسش و نزد اطرافیانش به فردی محبوب تبدیل خواهد شد. همه‌ی این موراد درباره‌ی رسیدن به سبک تفکر و مطالعه، در یک جمله خلاصه می‌شود؛ «باید مطالب علمی را از مطالب غیرعلمی تشخیص دهیم.» اما چگونه؟
در این مطلب قصد داریم تفاوت جامع موجود بین این دو نوع محتوا را معرفی و آن‌ها را بررسی کنیم و در ادامه راه‌های تشخیص آن‌ها از یکدیگر را بیان کنیم. پس در ابتدا تعریفی از مطالب علمی و مطالب شبه‌علمی بیان می‌کنیم.
به چه مطالبی، محتواهای علمی می‌گوییم؟
زمانی که محتوایی متنی را می‌خوانیم یا مستندی را می‌بینیم، حتماً باید از خودتان بپرسید که مولف یا سازنده‌ی این مطلب یا مستند چه فرد یا گروهی است، از چه منابعی استفاده کرده‌اند، تعاریف درون آن معتبر است یا خبر، ادعاهای درون آن مطلب چقدر اعتبار دارند، لحن به‌کار رفته در آن چگونه است و هدف نهایی آن محتوا چیست؟
در مطالب علمی هرگز ادعایی که فرآیند اثبات‌پذیری آن با مستندات معتبر طی نشده باشد، وجود نخواهد داشت و هر مطلبی فارغ از کیفیت آن یا فرضیه است یا نظریه یا یک اصل و یا یک قانون علمی است. پس اگر مطلبی که می‌خوانید یا می‌شنوید را دانشمندی تاییدشده توسط دانشگاه‌ها، مراکز و موسسات علمی نوشته یا می‌گوید، پس به آن اعتماد کنید.
شبه‌علم چیست؟
هر مطلبی که در آن ادعا، روش‌ها و بارورهایی وجود دارد که به اشتباه با عنوان علم مطرح شده‌اند، شبه‌علم می‌گویند. این گونه محتواها بر پایه‌ی هیچ روش علمی نیستند و در راستای اهدافی مشخص و یا از سر ناآگاهی منتشرکننده‌ی آن، ارائه شده‌اند.
شبه‌علم را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ مطالبی که بر اثر ترکیب خرافات، افسانه‌ها و حتی آروزها با علم، جهت جذابیت بخشیدن به آن تولید می‌شوند و یا مطالبی که به‌خاطر استفاده از مطالب غیرعلمی نادرست در کنار یک یا چند مفهوم علمی درست، به وجود می‌آیند.
این گونه مطالب را بیشتر می‌توان در تبلیغات مربوط به محصولات تجاری، روش‌های درمانی معجزه‌گر، داروهای سنتی و امثال این‌ها به‌وفور دید که اهداف تهیه‌کنندگان آن‌ها کاملاً مشخص و برای همه‌ی افراد آگاه روشن است. اما کم نیستند افرادی که به‌واسطه‌ی جذابیت مطلبی شبه‌علم، فریب خورده و در دام آن‌ها گرفتار می‌شود.
برای مثال تبلیغی وجود دارد که مدعی است درمانی شبیه به معجزه برای رفع سفیدی مو با دارویی صددرصد گیاهی کشف کرده است و آن‌را با قیمتی باورنکردنی به‌فروش می‌گذارد. خب پُر واضح است که دانشمندان و محققان زیادی در سراسر جهان از گذشته در پی یافتن دارویی برای رفع سفیدی مو در دوران سالمندی بوده‌اند و تا کنون زمان و پول زیادی صرف تحقیقاتی مربوطه شده است و اگر روزی فرد یا گروهی به این یافته دست یابد، بی‌گمان یکی از بمب‌های خبری جهان خواهد شد و چه بسا جایزه‌ی نوبل را نیز به خود اختصاص دهد؛ حال چرا باید کشف این داروی ارزشمند در سکوت خبری جهانی فرو رود و تنها در رسانه‌های نامعتبر سرگرمی تبلیغ شود؟
این مثال، تنها نمونه‌ی کوچک و شاید کم‌ضرری در دنیای شبه‌علم‌ها باشد؛ انرژی درمانی، مشاهده‌ی بشقاب‌پرنده‌ها، ستاره‌بینی و فال‌گیری، طب‌های نوظهور و ... از نمونه‌های دیگر و بارز از شبه‌علم هستند.
سوال اصلی؛ چگونه مطالب علمی را از مطالب شبه‌علم تشخیص دهیم؟
در زیر راهی را پیش‌پای شما می‌گذاریم که با رعایت آن، به‌مرور می‌توانید با خواندن چند جمله از یک مطلب در مجله‌ای یا گروه‌های شبکه‌های مجازی، به حقیقی بودن آن تردید کنید و اعتبار آن‌را تشخیص دهید:
منبع مطلب را بررسی کنید
مطلب را بخوانید، ببینید فرد یا گروه مدعی در این مطلب معتبر هستند؟ آیا از طرف دانشگاه، موسسه یا مرکزی علمی تایید شده‌اند؟ آیا مطلب نقل‌قولی از فرد دیگری است که هویت آن نامشخص یا دیگر در قید حیات نیست؟ آیا هدف آن مطلب تبلیغ یک محصول یا تخریب محصولی دیگر است؟
اگر اهل جستجوی اینترنتی باشید، خیلی سخت نیست که نام یک دانشمند شناخته‌شده و فهرست مقالات او را در فضای وب بیابید؛ قطعاً پیش از رسانه‌ای شدن یک ادعای علمی، مقاله یا مقالاتی در نشریات معتبر جهان از آن منتشر خواهد شد. موسسات معتبر نیز تا زمانی که مراحل آزمایشی، راستی‌آزمایی و اخذ مجوزها را نگذرانند، یافته‌ی خود را رسانه‌ای نمی‌کنند. برای جستجو می‌توانید از کلید واژه‌های مرتبط با آن مطلب برای یافتن منابع علمی معتبر استفاده کنید.
برای مثال در مطلبی تاکید شده که استفاده از نمک دریا برای سلامتی مفید است و می‌تواند درمان‌گر تمام بیماری‌ها باشد. برای اعتبارسنجی چنین مطلبی که مستقیماً با سلامتی بشر مرتبط است، حتماً باید مقالاتی علمی و در حوزه‌ی سلامت و پزشکی موجود باشد. بهترین روش برای جستجوی مقالات علمی، دامنه‌ی «Scholar» در وبسایت گوگل است که می‌توانید از اینجا به آن دسترسی داشته باشید. در قسمت جستجوی این صفحه کلیدواژه‌هایی مرتبط با موضوع فواید نمک دریا را به انگلیسی تایپ کنید و آن‌را جستجو کنید؛ اگر یافته‌ای علمی در خصوص فواید آن موجود باشد، قطعاً مقالاتی در نتایج جستجو ظاهر خواهد شد.
هدف محتوا را دنبال کنید
«شما مشکلی دارید که شاید تا حالا به آن فکر هم نکرده بودید.» این خط مشی محتواهای شبه‌علمی برای القا روشی غیرعلمی یا فروختن دارویی جعلی به شماست. اگر بتوانید هدف محتواها را بیابید، راحت‌تر می‌توانید اعتبار آن‌را بسنجید. اگر در مطلب حاضر فهرست منابع و حامیان آن‌را نمی‌یابید، شک کنید. اگر ادعای مطرح شده در آن مطلب فراواقعی است، شک کنید. اگر احساس کردید که مطلب سعی دارد حالتی یا مشکلی را به شما القا کند، شک کنید و اگر متوجه شدید که مطلب قصد دارد نوعی تفکر یا برندی مشخص از محصولی را تخریب کند، شک کنید.
مثال این نوع محتواها، ادعای احتمال وجود امراضی مرسوم مثل کبدچرب درون شماست که دلیلش استفاده از روغن‌های مایع آفتابگردان تراریخته است و تلاش آن محتوا، این است که شما فلان برند روغن آفتابگردان را بخرید؛ چرا که تراریخته نیست. اما باید بدانید که هنوز هیچ دانه‌ی روغنی آفتابگردانی در جهان به شکل تراریخته تولید نشده و اصولاً چنین چیزی وجود خارجی ندارد که بخواهد دلیلی برای مشکل سلامتی شما باشد. حال اینکه مضر بودن محصولات کشاورزی تراریخته نیز هنوز اثبات نشده است.
به لحن محتوا دقت کنید
«اگر نمی‌توانید چیزی را به سادگی توضیح دهید، آن‌را خوب نفهمیده‌اید.» این جمله‌ای منتسب به «آلبرت اینشتین» است که درباره‌ی اکثر قریب به اتفاق مطالب شبه‌علم صدق می‌کند. عبارات هیجانی، کلمات و اصطلاح‌های تخصصی، علامت‌های تعجب پشت‌سرهم و مطالب بی سر و ته، نشانه‌های یک مطلب شبه‌علم است.
نویسنده‌ی این‌گونه مطلب سعی می‌کند تا با به‌کار بردن اطلاحات تخصصی که تنها آن‌ها را شنیده و از مفهوم آن‌ها بی‌اطلاع است، اعتماد شما را جلب کند. این وظیفه‌ی شماست که معنی و مفهوم آن اصطلاحات را جستجو کنید یا از فردی آگاه و متخصص در آن زمینه بپرسید تا دچار جَوزدگی و تحت‌تاثیر قرار گرفتن کاذب آن مطلب نشوید؛ حال می‌خواهد آن محتوا تبلیغ صندل افزایش قد باشد، یا مقاله‌ای درباره‌ی تخت بودن زمین.
ارجاع‌ها را بررسی کنید
معمولاً متن‌های شبه‌علم، پُر از ارجاع‌های گوناگون هستند، از نام افراد مشهور گرفته تا موسسات و گروه‌های دیگر. این بار هم شما باید آگاه باشید و با بررسی آن ارجاع‌ها، حقیقی بودن آن‌ها را بررسی کنید. اینکه فرد یا موسسه‌ی ارجاع داده شده، خود دارای اعتبار است یا نه نیز جای بحث و بررسی مجدد دارد. گاهی ادعاها نه تنها به دانشمندان و مراکز علمی ارجاع داده نمی‌شود، بلکه شما را به منابعی حواله می‌دهند که اعتباری ندارند، اصلاً وجود خارجی ندارند و یا گفته‌های آن‌ها منقضی یا رد شده است. اینکه فردی مدعی است توانسته نظریه‌ی نسبیت اینشتین را رد کند یا مرکزی که مدعی درمان بیماری‌های لاعلاج است، فرقی نمی‌کند؛ هر دو فاقد اعتبار هستند، چرا که ادعاهای آن‌ها اثبات‌نشده و غیرمعتبر هستند.
توطئه‌ای در کار است!
«سازمان‌های سری، حقایق جهان را از شما پنهان کرده‌اند.» این عبارتی آشنا برای کسانی است که با معتقدین به تئوری‌های توطئه بحث کرده‌اند. اینکه موضوعی مهم و مربوط به کل جهان از دید میلیاردها انسان مخفی مانده و تنها عده‌ای خاص که صاحب پول و ثروت هستند از آن باخبرند. این گونه تفکر دیگر در فیلم‌های علمی-تخیلی نیز کاربردی ندارد، چه برسد به دنیای واقعی که اخبار و یافته‌های آن به‌صورت دقیقی تحت ذره‌بین خبرنگاران و رسانه‌ها هستند.
این مثال برای توضیح این مورد کافی است که چطور ناسا با هزاران کارمند، دانشمند و محقق توانسته حقیقتی در خصوص سفر به ماه را از میلیاردها انسان پنهان کند؟ در بین این چند هزار نفر، آیا یک یاغی یا فرد ناراضی از سیستم ناسا وجود نداشته که رازهای چنین دروغی را با ارائه‌ی مستندات دقیق آشکار و سازمانی بزرگ مثل ناسا را رسوا کند؟ قطعاً خبرگزاری‌های زیادی هستند که تشنه‌ی چنین اخباری هستند. این در حالی است که رقبای آمریکا و ناسا در زمان انجام ماموریت‌های آپولو، جز اولین کسانی بوده‌اند که این موفقیت را تایید و آن‌را به رقیب خود تبریک گفته‌اند. پس مراقب نظریه‌پردازان توطئه باشید.
اصولاً این سوال را نیز از خودتان بپرسید که منافع آن سازمان از مخفی‌کاری چه چیزی می‌تواند باشد؟ مثلاً مدعیان زمین‌تخت‌گرا معنقدند که ناسا و سازمان‌های دارای قدرت، سال‌هاست که تخت بودن زمین را از انسان‌ها مخفی کرده‌اند و دروغی به‌نام کروی بودن زمین را در ذهن انسان‌ها فرو کرده‌اند. ابتدا این سوال را از خود و آن مدعیان بپرسید که سود و منفعت ناسا یا هر سازمان دخیل دیگر در این تئوری توطئه چه می‌تواند باشد؟ آن‌ها از القای این تفکر و ذهنیت به چه چیزهایی می‌رسند؟ اگر جواب‌شان بودجه و پول است، این سوال را در ادامه بپرسید که خب اگر زمین تخت بود، آیا آن‌ها نمی‌توانستند با دلیل تحقیق و پژوهش پیرامون تخت بودن زمین و جهان پیرامون آن این بودجه را بگیرند؟ پس دقیق باشید.
ادعاها را بررسی کنید
شاید در هیچ زمینه‌ای به‌اندازه‌ی پزشکی نتوانید ادعاهای عجیب را پیدا کنید. گاهی درون برخی از مراکز طب سنتی، دارویی گیاهی را به شما معرفی می‌کنند که می‌تواند درمان هر دردی از شما باشد. حال مشکل شما خواه میگرن باشد، میخچه‌ی پا یا افسردگی باشد، از درد گوارشی رنج ببرید یا سرطان دارشته باشید؛ دارو همان یک گیاه خاص است. خلاصه، گیاه یا ترکیب چند گیاه می‌تواند درمان تمام دردهای شما باشد.
چنین ادعاهایی مخصوص مدعیان دروغین طب‌های سنتی است و قطعاً شخص ابن‌سنا و اطباء واقعی این طبِ برپایه‌ی مزاج‌های چهارگانه نیز چنین ادعاهایی را نداشته‌اند. پس در برابر هر ادعای عجیبی با گارد شک و تردید بیاستید.
این‌گونه ادعاها از کوچک‌ترین پشتوانه‌ی علمی برخوردار نیستند؛ چرا که هر ادعای علمی مربوط به حوزه‌ی سلامت، باید از سلسله مراتبی مشخص عبور کند تا در جامعه‌ی پزشکی برای بیماران تجویز شود. این سلسله مراتب عبارتند از مطالعه در مقیاس سلولی و میکروبی، آزمایش‌های کنترل شده بر روی نمونه‌های حیوانی و سپس بیماران و داوطلبان انسانی، بررسی نتایج و تایید آن‌ها توسط مراکز اعتبارسنجی و راستی‌آزمایی و انتشار کلیات و جزئیات تحقیق در مجلات و نشریات معتبر جهان.
حال به ادعاهایی که شنیده‌اید برگردید؛ کدامیک از مراحل زیر را دارند؟ آیا مورد بررسی دقیق، آزمایش‌های کنترل‌شده، بررسی‌های راستی‌آزمایی و تایید و انتشار از طرف مراکز علمی معتبر قرار گرفته‌اند؟ یا فقط افرادی سودجو تنها بر روی دانش ناقص خود و تجربیات شخصی‌شان چنین تجویزهایی کرده‌اند؟ این ادعا چه می‌خواهد علف لیمو باشد یا روغن بنفشه!
هیچ فرقی نمی‌کند که چقدر به واکسیناسیون، ناسا، تکنولوژی‌ها، دانشگاه‌ها و کادر پزشکی اعتماد دارید؛ این یک حقیقت است که تمام آسودگی امروز ما حاصل تلاش‌ها و یک عمر تحصیل افرادی است که در زمینه‌ای تخصص دارند و توانسته‌اند علم را به شکل امروزی به تکاملی برسانند که همچنان در حال پیشرفت است. این که ما علم را باور داشته باشیم یا نه، برای هیچ‌کس اهمیت ندارد و مستقیماً زندگی و کیفیت زیست و تفکر ما را تحت تاثیر قرار می‌دهد. کسی که به مسائل علمی اعتماد داشته باشد، علم را پذیرفته، در همان راستا تفکر می‌کند و زیر چتر علم زندگی آسوده‌تر و با کیفیت بالاتری را تجربه خواهد کرد.